Wat is een tautologie – en is het altijd fout?

Dit is een gastblog van Roel Peters.
Roel Peters is een data scientist met een passie voor taal en literatuur. Als hij niet met zijn neus in de boeken zit, dan is hij aan het schrijven over een hedendaagse werkomgeving op thuisbureau.com. Ook een gastblog schrijven? Hier vind je meer informatie.

Dit blogbericht krijg je “gratis en voor niks.” We gaan het namelijk hebben over tautologieën. Een tautolowatte? Een tautologie is een vaak voorkomende taalfout die toch niet altijd fout is. In dit artikel leer je wat tautologieën zijn, krijg je enkele voorbeelden, en kom je te weten wanneer ze toch toegelaten zijn.

Het woord ‘tautologie’ heeft zijn oorsprong in het Grieks: ταὐτός betekent ‘hetzelfde’ en λόγος betekent ‘woord’ of ‘idee’. Bijgevolg kan je het op twee manieren interpreteren: ‘hetzelfde woord’ en ‘hetzelfde ideeën’. Beide interpretaties zijn courant. Enerzijds heeft een tautologie een taalkundige definitie. Anderzijds is het een begrip dat we terugvinden in de logica. Beide definities zijn gerelateerd, maar dat verband kan best wel wat uitleg gebruiken.

Een tautologie in de logica

Starten doen we vanuit de logica. Een tautologie is één of meerdere beweringen die alleen al op formeel logische gronden waar is. Men kan ze op verschillende manieren construeren. De eenvoudigste tautologische constructie is er een die voortvloeit uit de wet van de uitgesloten derde. Drie voorbeelden:

• “De lamp gloeit of gloeit niet.”
• “Het regent of het regent niet.”
• “Het glas is leeg of niet leeg.”

Deze drie stellingen zijn altijd waar, want er is geen derde mogelijkheid. De tautologie is in elk van deze gevallen direct herkenbaar. Maar dat is niet altijd het geval. Wat dacht je van de volgende voorbeelden?

• Een tautologie die voortvloeit uit een contrapositie: “Als het sneeuw is, dan is het wit. Als het niet wit is, dan is het geen sneeuw.”
• Een tautologie die voortvloeit uit de wet van De Morgan: “Als het niet zowel rood als een bloem is dan is het ofwel geen bloem of het is niet rood.”

Er zijn oneindig veel mogelijkheden om een tautologie te construeren. Echter, wat tautologische beweringen typeert, is dat ze integraal, of deels nietszeggend zijn. Bij een uitgesloten derde leer je helemaal niks. Bij een contrapositie of een De Morgan kan je het tweede deel van de bewering schrappen en alle informatie behouden.

Deze eigenschap vinden we ook terug in ons taalgebruik: de tautologie als stijlfiguur.

Een tautologie als stijlfiguur

Woordverkwisting

Een tautologie is een woordcombinatie waarin een begrip twee of meer keren gebruikt wordt. Typisch bestaat een tautologie uit twee woorden van dezelfde woordsoort (maar niet altijd) die sterk verwant zijn met elkaar. Het kunnen zelfs synoniemen zijn. Omdat er te veel woorden worden gebruikt om een begrip duidelijk te maken wordt er ook wel van woordverkwisting of redundantie gesproken*.* Enkele voorbeelden:

• “Eenzaam en alleen”: beide woorden hebben een sterk verwante betekenis, want eenzaamheid impliceert in de meeste gevallen dat men alleen is.
• “Nooit ofte nimmer”: Deze woorden zijn synoniemen van elkaar.
• “Hoe je het ook wendt of keert”: Wenden of keren zijn synoniemen. Tevens toont dit voorbeeld dat het niet alleen om adjectieven gaat.
• “Hij stierf aan een fatale dosis”: Iets dat fataal is, daar sterft men aan. Dit voorbeeld toont dat het ook om woorden van een verschillende woordsoort kan gaan, zoals een werkwoord en een adjectief.

Een tautologie wordt vaak verward met een pleonasme. Dat is een gerelateerde stijlfiguur waarbij een eigenschap die inherent verbonden is met het genoemde, wordt uitgedrukt. Denk maar aan “witte sneeuw” of een “glazen raam.”

Mag dat zomaar?

Mag je zomaar tautologieën gebruiken in je tekst? Neen, maar soms wel.

Mag dat? Neen.

Er bestaat geen duidelijke regel die bepaalt of een tautologie een stijlfout of stijlfiguur is. Desalniettemin voelt het fout aan wanneer de auteur niet de bedoeling had om een tautologie te schrijven en het geen stilistisch of versterkend effect heeft.

Zo heeft de zin “Hij stapt stil en geruisloos door het bos” twee adjectieven die tweemaal dezelfde betekenis hebben. Het klinkt niet spitsvondig (bv. geen alliteratie), is geen versteend gebruik, en het woord ‘geruisloos’ wordt niet krachtiger omdat je er ‘stil’ voor zet. Het lijkt simpelweg slordig geschreven. We kunnen concluderen dat dit een stijlfout is.

Sommige tautologieën zijn erg subtiel. Wanneer men het over de melkoverschotten in de Europese Unie heeft, spreekt men soms over een “gigantische melkplas.” Ook deze uitdrukking is daadwerkelijk een tautologie. Het woord ‘melkplas’ wordt namelijk enkel gebruikt in een context van een enorm overschot. Als je dat vervangt krijg je “gigantisch enorm overschot”, waardoor de tautologie direct herkenbaar wordt.

Mag dat? Ja.

Wanneer mag het dan wel?

Tautologieën kunnen een stilistisch effect hebben. Onderstaande paragraaf uit een gedicht van Geerten Gossaert, start met een tautologie. Spreken en zeggen zijn namelijk sterk verwante werkwoorden.

Hij sprak en zeide In ‘t zaal zich wendend: Voorwel, o moeder Nooit keer ik weęr…

Tautologieën kunnen ook een versterkend effect hebben. Zo is de uitspraak “Het ziet er netjes en verzorgd uit” volledig ingeburgerd, en duidt het gebruik van beide woorden “netjes” en “verzorgd” erop dat er het genoemde er echt keurig uitziet. Wanneer het genoemde echter enkel “netjes” of “verzorgd” is, dan lijkt het OK te zijn, met mogelijks enige reservaties.

Ook versteende tautologieën worden aanvaard. Het gaat om uitdrukkingen of woordcombinaties die tot de volksmond behoren. Denk bijvoorbeeld aan:

• “schots en scheef”;
• “roddel en achterklap”;
• “voor eeuwig en altijd”.

Een tautologie in jouw tekst

Ongetwijfeld kan je na dit artikel gelezen te hebben, zelf honderden tautologieën verzinnen. Maar denk eraan: wanneer je zakelijke teksten of overtuigende copy schrijft, ben je er best zuinig mee. Ze mogen nog zo versterkend werken, als ze in elke paragraaf staan verliezen ze hun kracht.

Desalniettemin zijn er wel enkele opportuniteiten om een tautologie in je presentatie, rapport of speech te verwerken.

• Als het aanzet tot denken. Bijvoorbeeld: Wanneer je poneert dat het schilderen van je voorgevel “legaal en toegestaan” is, dan is dit duidelijk een tautologie. Maar wanneer je het hebt over belastingconstructies, kan het gebruik van “legaal en toegestaan” aanzetten tot nadenken: iets kan wettelijk legaal zijn, maar ethisch niet toegestaan zijn.
• Om te spotten. Bijvoorbeeld: wanneer je een lang argument of rapport wenst te discrediteren kan je het wegzetten als “saai en duf.”
• Uit poëtische overwegingen. Bijvoorbeeld: “Onze koopwaar, billijk en betaalbaar.”

En dat consultancy-taaltje? Dat dient vooral om je advies of analyse lijviger te maken. Aan “innovatieve nieuwe producten”, “onmiddellijke prioriteiten” en “toekomstige vooruitzichten” heeft echt niemand wat.

Ontvang deze blogs direct in je mailbox

Lees ook: